Что такое рэкруцкая павіннасць

3. Падаткі і павіннасці.

На Беларусь была распаўсюджана расійская сістэма падаткаў і павіннасцей.

Сяляне і мяшчане павінны былі плаціць дзяржаве замест ранейшага падымнага (з кожнага «дыма», двара) падушны падатак, значна больш цяжкі.

На мяшчан ускладваліся расходы па ўтрыманню гарадскіх улад, паліцыі, турмаў і г. д. (земскі падатак).

З 1811 г. дзяржаўныя падаткі ў Беларусі пачалі збіраць не асігнацыямі (папяровымі грашыма), як гэта было ў расійскіх губернях, а манетай, курс якой быў значна вышэйшы. У канцы 18 ст. падушны падатак даходзіў да 1 рубля серабром у год.

Новай і вельмі цяжкай для сялян і мяшчан Беларусі з’явілася рэкруцкая павіннасць (абавязак выдзяляць рэкрутаў на 20-гадовую службу ў расійскую армію). Адзін рэкрут выдзяляўся ад 200, а з 1820 г.— 125 душ мужчынскага полу.

Каб перавесці расійскае войска на самазабеспячэнне, міністр А.Аракчэеў стварыў у 1810 г. на базе Бабылецкага староства Клімавіцкага павета першае ваеннае пасяленне. Да жніўня 1818 г. яны ўзніклі ва многіх губернях, у тым ліку ў Віцебскай і Магілёўскай. Салдат сялілі ў вёсках, а сялян гэтых вёсак перасялялі ў Новарасійскі край. Вёскі разбураліся і ствараліся новыя з роўнымі вуліцамі і аднолькавымі хатамі. Салдаты павнны былі несці службу і займацца сельскай гаспадаркай.

Уключэнне Беларусі ў агульнарасійскую гаспадарчую сістэму вызначыла накірункі гаспадарчай спецыялізацыі. Узніклі новыя мануфактуры: палатняныя, парусінавыя, канатныя, суконныя.

У Крычаве была заснавана судаверф, дзе будаваліся лёгкія судны для Чарнаморскага флоту.

Больш сталі вырошчваць тэхнічных культур..

Былі адменены пошліны на продаж сельскагаспадарчых прадуктаў, былі ліквідаваны ўнутраныя мытні. Пашырыліся гандлёвыя сувязі з рускімі і украінскімі губернямі. Павялічыўся вываз тавараў у расійскія парты на Балтыйскім моры.

Источник

Што такое рэкруцкія павіннасць, або Служба, пра якую мы нічога не ведаем

Нічога не прыставала саслоўе прыгоннага сялянства так, як пастаяннае чаканне чарговага рэкруцкія набору. Не азіраючыся на справядлівасць лёсавання ў «набор», пад пагрозай высылкі ў салдатчыну апыняўся кожны непажаданы суполцы малады чалавек ад 17 і да 32 гадоў. Адзіным абавязковай умовай было фізічнае здароўе рэкрута, вызначаецца пры даволі дбайным аглядзе, робіць гонару Пятроўскім наборшчыкаў. Так, у войска не бралі не толькі «кульгавых, крывых і гарбатых», але таксама «Шчарбатых» і якія маюць відавочны дэфект у знешнасці.

З гісторыі рэкруцкай павіннасці

Так што такое рэкруцкія павіннасць ў цэлым? Пачатак гэтага страшнага, але неабходнага па няясным часах набору, адносяць да XVII стагоддзя. Хоць тады пра сутнасць рэкруцкай павіннасці яшчэ і гаворкі не ішло. Фарміраванне простых салдацкіх і больш ганаровых, драгунскіх войскаў у той перыяд ажыццяўлялася сабранымі з усіх вотчын «даточными людзьмі». У адрозненне ад рэгламентаваных лёсаванняў пасля, дапятроўскіх наборы ня былі сістэмнымі, а сам адбор адбываўся, хутчэй за ўсё, метадам абшчыннага аддзялення са сваіх шэрагаў чалавека, не гэтак неабходнага грамадству.

Агульныя прынцыпы рэкруцкія склікання

Да 1736 года рэкруцкія павіннасць у Расіі адказвала ўсяго некалькім, але непарушным прынцыпам:

Рэкруцкія павіннасць пры Мікалаю I

Статутам ад 1831 года практычна дазвалялася адкупіцца ад войска, выплаціўшы за кожнага асабліва патрэбнага маладога чалавека 1000 рублёў. Але гэта была толькі маленькая лыжка мёду, так як тым жа статутам ўсталёўваліся новыя парадкі, абвяшчае:

Як змагаліся з карупцыяй у арміі

Загадзя адгадваючы тую цікавасць, які мясцовыя ўлады праявяць да нюансаў новых указаў, Мікалай I задумаўся пра нейкі кантралюючым звяне ў прадстаўніцтве аднаго чалавека. Выбар упаў на шэфа жандарскага корпуса графа Бенкендорфа, імя якога цяпер стала ці ледзь не намінальным. Граф неадкладна адрэагаваў на прызначэнне і праявіў рэдкую аператыўнасць, забяспечыўшы кожнае рэкруцкія прысутнасць штабным афіцэрам.

Наглядае орган, то ёсць назіральнік у асобе афіцэра, меў права дакладваць аб усіх заўважаных на даручаным участку парушэннях непасрэдна флігель-ад’ютанту цара. Дзякуючы такой нечаканай ініцыятыўнасці, служыць у прысутнасці пры адборы навабранцаў стала не толькі нявыгадным, але і небяспечным.

Армія тады, армія зараз

Што такое рэкруцкія павіннасць тады, і якое дачыненне яна мае да цяперашняй сітуацыі? На якім этапе расійская армія перайшла на рэжым ўсеагульнай ваеннай павіннасці, «обязаловка», як кажуць цяпер, і наколькі гэта адбілася на якасці падрыхтоўкі нашых войскаў?

1874 год можна адзначыць як канчатак эпохі рэкрутчыны. 169 гадоў праіснавала самая магутная армія ў свеце, паспеўшы за гэты час сфармаваць той уплыў, які падтрымлівае Расію да гэтага часу.

Цяпер колькасьць расейскіх войскаў прыраўнаная да перыяду канца XIX стагоддзя, гэта значыць мае на ўвазе пастаянную гатоўнасць у асобе досыць магутнага, мільённага складу, і гэта ў мірны час і пры вядомай лаяльнасці прызыўных органаў, над якімі не вісіць дамоклава мяча графа Бенкендорфа.

Источник

Што такое рэкруцкая павіннасць, або Служба, пра якую мы нічога не ведаем

Нічога не прыставала сословье прыгоннага сялянства так, як пастаяннае чаканне чарговага рекрутского набору. Не азіраючыся на справядлівасць лёсавання ў «набор», пад пагрозай высылкі ў солдатчину апыняўся кожны непажаданы суполцы малады чалавек ад 17 да 32 гадоў. Адзіным абавязковай умовай было фізічнае здароўе рэкрута, определяющееся пры даволі дбайным аглядзе, делавшем гонар пятроўскім наборщикам. Так, у войска не бралі не толькі «кульгавых, крывых і гарбатых», але таксама «шчарбатых» і якія маюць відавочны дэфект ва знешнасці.

З гісторыі рэкруцкія павіннасьці

Так што такое рэкруцкая павіннасць у цэлым? Пачатак гэтага страшнага, але неабходнага па няясным часах набору, адносяць да XVII стагоддзя. Хоць тады аб сутнасці рэкруцкія павіннасьці яшчэ і гаворкі не ішло. Фарміраванне простых салдацкіх і больш ганаровых, драгунскіх войскаў у той перыяд ажыццяўлялася сабранымі з усіх вотчын «даточными людзьмі». У адрозненне ад рэгламентаваных жараб’ёўкі пасля, дапятроўскай наборы не былі сістэмнымі, а сам адбор адбываўся, хутчэй за ўсё, метадам абшчыннага аддзялення з сваіх шэрагаў чалавека, не гэтак неабходнага грамадству.

Нервовая сістэма чалавека выступае своеасаблівым каардынатарам у нашым арганізме. Яна перадае каманды ад мозгу мускулатуры, органаў, тканін і апрацоўвае сігналы, якія ідуць ад іх. У якасці своеасаблівага носьбіта дадзеных выкарыстоўваецца нервовы імп.

Пры выбары сваёй будучай прафесіі не варта абапірацца на чые-то рэкамендацыі і парады, тым больш не трэба падпарадкоўвацца сваім бацькам, якія даволі часта вырашаюць без вас самастойна, куды паступіць пасля 11 класа. Варта задумацца, наколькі паспяхо.

Крывяносная сістэма жывёл прайшла доўгі шлях фарміравання ў ходзе эвалюцыйнага развіцця свету. Яна ўтварылася на месцы рудыментарных частак першаснай паражніны цела, якая ў вышэйшых жывёл была выцесненая целломом, або другаснай паражніной цела. У пра.

Агульныя прынцыпы рекрутского склікання

Да 1736 года рэкруцкая павіннасць у Расіі адказвала ўсяго некалькім, але непарушным прынцыпам:

З 1736 г. з’явіліся першыя прывілеі для дваранскіх дзяцей – ужо на сямейным савеце прымалася рашэнне, каму з братоў адбываць службу, а каму кіравацца з шырокім гаспадаркай. Ды і новыя ўстаноўленыя тэрміны службы – 25 гадоў, давалі магчымасць вярнуцца да грамадзянскай жыцця яшчэ «у росквіце сіл». Яшчэ 26 гадоў давялося дваранам пацярпець «палегчаныя» ўмовы прызыву, як указам ад 1762 года цяжар павіннасці цалкам легла на плечы абывацеляў. З таго ж года адзначаецца паступовае далучэнне да вольнасці ад служэння ўсіх прывілеяваных класаў, а таксама асобных асоб.

Рэкруцкая павіннасць пры Мікалаю I

Валадаранне Мікалая I ўнесла значныя карэкціроўкі ў ўмовы нясення службы, што ў першую чаргу адбілася на тэрмінах знаходжання ў арміі – так, у 1872 годзе казарменная жыццё складала ўжо 7 гадоў, што супраць рэкруцкія павіннасьці пры Пятры 1, пагадзіцеся, было ўжо данінай невялікі фармальнасці.

Статутам ад 1831 года практычна дазвалялася адкупіцца ад арміі, выплаціўшы за кожнага асабліва патрэбнага маладога чалавека 1000 рублёў. Але гэта была толькі маленькая лыжка мёду, так як тым жа статутам ўсталёўваліся новыя парадкі, гласившие:

Як змагаліся з карупцыяй у арміі

Загадзя адгадваючы той цікавасць, які мясцовыя ўлады праявяць да нюансаў новых указаў, Мікалай I задумаўся аб нейкім кантралюючым звяне ў прадстаўніцтве аднаго чалавека. Выбар упаў на шэфа жандарскага корпуса графа Бенкендорфа, імя якога зараз стала ці ледзь не намінальным. Граф неадкладна адрэагаваў на прызначэнне і праявіў рэдкую аператыўнасць, забяспечыўшы кожную рэкруцкае прысутнасць штабным афіцэрам.

Надзирающий орган, то ёсць назіральнік у твары афіцэра, меў права дакладваць аб усіх заўважаных на даручаным участку парушэннях непасрэдна флігель-ад’ютанту цара. Дзякуючы такой нечаканай ініцыятыўнасці, служыць у прысутнасці пры адборы навабранцаў стала не толькі невыгодным, але і небяспечным.

Армія тады, армія цяпер

Што такое рэкруцкая павіннасць тады, і якое дачыненне яна мае да цяперашняй сітуацыі? На якім этапе расейская армія перайшла на рэжым ўсеагульнай вайсковай павіннасці, «обязаловка», як кажуць цяпер, і наколькі гэта адбілася на якасці падрыхтоўкі нашых войскаў?

1874 год можна адзначыць як заканчэнне эпохі рэкрутчыны. 169 гадоў праіснавала самая магутная армія ў свеце, паспеўшы за гэты час сфармаваць тое ўплыў, якое падтрымлівае Расею да гэтага часу.

Рэкруцкая павіннасць пры Пятры 1 дасягнула найбольшай масавасці ў 1725 годзе – тады подступы да дзяржавы ахоўваліся 200 тыс. воінаў.

Утрая больш гэтага колькасці, было заклікана ў перыяд ўводу на нашу тэрыторыю войскаў Напалеона – з 1805 па 1812 гг.

Перажыць падобнае шматпакутнай Расіі прыйшлося і ў руска-турэцкую вайну – і зноў яна сабрала пад штыкі паўтара з лішнім мільёнаў салдат і афіцэраў.

Цяпер колькасць расейскіх войскаў прыраўнаная да перыяду канца XIX стагоддзя, гэта значыць мае на ўвазе пастаянную гатоўнасць у асобе досыць магутнага, мільённага складу, і гэта ў мірны час і пры вядомай лаяльнасці прызыўных органаў, над якімі не вісіць дамоклава меча графа Бенкендорфа.

Источник

Грамадска-палітычнае жыццё ў першай палове ХІХ ст.

4. Развіццё сельскай гаспадаркі, прамысловасці і гандлю. Рэформа П. Кісялёва.

5. Крызіс феадальна-прыгонніцкай сістэмы.

1. У выніку трох падзелаў РП амаль усе беларускія этнічныя землі з насельніцтвам больш за 3 млн чал. увайшлі ў склад Расійскай імпе-рыі. Кацярына ІІ была асабiста ўпэўнена ў тым, што далучэнне Бела-русi i Украiны – гэта акт гiстарычнай справядлiвасцi. Пас­ля ўключэн-ня чарговай часткі РП стары адміністрацыйна-тэрыта­ры­я­ль­ны падзел неадкладна скасоўваўся і ўводзіўся новы. У 1796 г. Бе­ла­русь падзяля-лася на тры губерні – уласна Беларускую (губернскі цэнтр – Віцебск), Мінскую (губернскі цэнтр – Мінск) і Літоўскую (губернскі цэнтр – Вільня). У 1801 г., у адпаведнасці з чарговай адміністрацыйна-тэрыта-рыяльнай рэформай, тут утваралася 5 губерняў – Віленская, Гродзен-ская, Мінская, Віцебская, Магілёўская і крыху пазней – Смаленская на чале з цывільнымі губернатарамі. У ваенных адносінах азначаныя гу-берні групаваліся ў 2 генерал-губернатарствы – Беларускае (штаб-ква-тэра ў Смаленску) і Літоўскае (штаб-кватэра ў Вільні). Такім чынам, з аднаго боку, тэрміны «Беларусь, беларускі» набывалі афіцыйнае пры-знанне, а з другога – у грамадскую думку ўкаранялася памылковае пе-ракананне аб Літве як чужароднай беларусам зямлі.

Усталяванне новай сістэмы органаў кіравання і правапарадку ўс-клад­ня­ла­ся вострым недахопам чыноўнікаў, якія б ведалі спецыфіку мяс­цо­ва­га жыцця. Царскі ўрад даволі лаяльна ставіўся да польскай (і па­ла­ні­за­ва­най) шляхты, нават да той, якая адмаўлялася прысягаць або ўдзе­ль­ні­ча­ла ў антырасійскіх канфедэрацыях. Тыя са шляхты, якія пры­ся­га­лі «Яе Вялікасці», не толькі захоўвалі сваю маёмасць, але маг­лі разлічваць на набыццё статусу, роўнага з расійскімі дваранамі. За шляхтай захоўвалася права вырабу і продажу гарэлкі. Так, у 1796 г. ёй належала 7, 5 тыс. бровараў з вытворчасцю 2 562 тыс. вядзёр гарэлкі ў год. Акрамя таго, царскі ўрад дазволіў шляхце карыстацца ранейшымі тытуламі (князь, граф, барон) і ганаровымі званнямі (гетман, марша-лак, кашталян і інш.). Па-другое, ёй дазвалялася нашэнне нацыяналь-нага касцюму з халоднай зброяй. Нарэшце практычна не абмяжоўва-лася іх каталіцкае веравызнанне і выкарыстанне польскай мовы ў справаводстве. Характэрна тое, што на Беларусі захоўваў сваю сілу Статут ВКЛ (1588), а разам з ім сістэма мясцовага кіравання і судовых органаў. Разам з тым, замест колішніх сеймікаў шляхта мусіла аб’яд-ноўвацца ў губернскія і павятовыя дваранскія сходы, якія з’яўляліся інструментам вылучэння кадраў на дзяржаўныя пасады.

Колькасна шляхецкае саслоўе складала да 12% ад усяго насель-ніц­т­ва Беларусі, у той час як расійскае дваранства толькі 1-3 %. У вы-ні­ку ўрад Кацярыны ІІ прыступіўся да так званага «разбору шляхты». Па­вод­ле яго ўказа, шляхцічы былі абавязаны прадставіць пасведчанне свай­го высакароднага паходжання ў выглядзе адпаведных дакументаў ці выпісак з вялікакняскіх або каралеўскіх грамат. Тыя, каму не ўда-ло­ся гэтага зрабіць, пазбаўляліся дваранскіх прывілеяў і пераводзіліся ў падатковыя катэгорыі «ганаровых грамадзян» або «аднадворцаў».

Адным з накірункаў царскай палітыкі на Беларусі з’яўлялася на-сад­жэн­не рускага памешчыцкага землеўладання. Значныя зямельныя па­да­ра­ван­ні атрымалі царскія фаварыты – Галіцын у Прапойскім, Зо-рыч – у Шклоўскім, Сувораў у Кобрынскім староствах i iнш. Усяго за 1772-1801 гг. дваранам было падаравана 250, 4 тыс. рэвізскіх душ. У іх рукi траплялі і тыя сяляне, якiя не ведалі прыгону, жы­лі на дзяр-жаўных землях i плацiлі чынш. Пры гэтым памешчыкі на­бы­лі права прадаваць сялян без зямлі. Калісьці дзяржаўныя сяляне (7,5 %) былі асабіста вольнымі, плацілі аброк у скарб, маглі запісацца ў іншае са-слоўе, змяніць месца жыхарства. Але ў новых умовах іх становішча пагоршылася, паколькі чыноўніцтва атрымала магчымасць арэнды маёнткаў разам з дзяржаўнымі сяляна­мі. 3, 5 % сялянства належала царкве і выконвала на яе карысць разнастайныя павіннасці. У ліку ін-шых катэгорый сялянства былі агароднікі і бабылі (кутнікі). Вольныя сяляне ўяўлялі сабой «хлебаробаў», вызваленых памешчыкамі, былых панцырных або путных баяр, якія былі асабіста свабоднымі і плацілі дзяржаўныя падаткі.

У вынiку, у новых умовах Беларусь ператварылася ў самую пры-гоннiцкую ўскраiну iмперыi. У канцы XVIII – пачатку XIX ст. у сувязі з пашырэннем сельскагаспадарчай і мануфактурнай вытворчасці нор-ма эксплуатацыі прыгонных сялян істотна ўзрасла.

Істотныя змены адчула мяшанскае саслоўе Беларусі. Па-першае, маг­дэ­бур­г­с­кае права перастала існаваць, а разам з ім – і пэўная іх не-за­леж­насць ад дзяржавы. Па-другое, асноўнымі населенымі пунктамі кра­і­ны прызнаваліся горад і сяло (вёска), але ніяк не мястэчкі, таму на Бе­ла­ру­сі буйнейшыя з іх былі аднесены да гарадоў, а астатнім нада-ваў­ся статус сяла. Пры гэтым іх жыхары, акрамя шляхты і духавенст- ва, маглі быць залічаны ў прыгонны стан. Некаторыя мястэчкі – Бе-шанко­ві­чы, Зельва, Свіслач, Целяханы, Шклоў ператварыліся ў цэнт-ры гандлю, дзе існа­ва­лі не толькі рынкі, а адбываліся кірмашы.

Шэраг прыватных гарадоў і мястэчак былі выкуплены ўрадам, у тым ліку Ашмяны (1843), Слуцк (1846). Друя, Сянно і Нясвіж застава­-лі­ся ва ўласнасці магнатаў да 50-х гг. ХІХ ст. Браслаў, Брэст, Мсці-слаў і Навагрудак зрабіліся павятовы­мі цэнтрамі. У пачатку ХІХ ст. Полацк і Слонім з губернскіх цэнтраў былі пераўтвораны ў павятовыя.

У адпаведнасці з «Граматай на правы і прывілеі гарадам Ра­сій­с­кай імперыі» (1785), у горадзе ствараліся выбарныя органы кіраван­ня: распарадчы – гарадская дума і выканаўчы – шасцігласная дума, у якую выбіраліся прадстаўнікі («гласныя») ад кожнага з 6 разрадаў: «ганаровых грамадзян», «купцоў», «іншагародніх і замежных гасцей», «цэхавых», «абывацеляў» і «пасадскіх». Пры гэтым, ва ўсіх гарадах знік­лі юрыдыкі, і ўсе гараджане падпарадкоўваліся адзінаму закана-даў­с­т­ву. Агульны нагляд за жыццём гарадоў здзяйснялі царскія чы-ноў­ні­кі – граданачальнікі і паліцмайстры.

Асноўнымі катэгорыямі гараджан былі купцы і мяшчане. Купцы не падлягалі рэкруцкаму набору, плацілі падатак у залежнасці ад аб-веш­ча­на­га капіталу і аб’ядноўваліся ў першую, другую або трэцюю гільдыю. Мяшчане выконвалі падушную, рэкруцкую, дарожную, па-стойную і інш. павіннасці.

Указам Кацярыны ІІ ад 23 чэрвеня 1794 г. была ўсталявана так званая мяжа яўрэйскай асе­лас­ці, у адпаведнасці з якой яўрэям забара-нялася выязджаць у вяліка­рус­кія губерні. Ім жа забаранялася жыць у вёсках, валодаць зямлёй і зай­мац­ца земляробствам. Яны былі абавяза-ны выселіцца ў гарады і мяс­тэч­кі і жыць у адмысловай абшчыне – ка-гале (існаваў да 1844 г.). Тыя з яўрэяў, хто жадаў запісацца ў мяшчане або купцы, мусіў плаціць за дазвол двайную цану. Але нават ва ўмо-вах жорсткай дыскрымі­на­цыі ім удавалася пацясніць сваіх канкурэн-таў-іншаверцаў. Ка­лі ў 1803 г. у Мінскай губ. купцоў-хрысціян наліч-валася 297 і куп­цоў-яўрэяў – 248, то ў 1857 г., адпаведна 319 і 2 627.

У гарадской эканомiцы захавалася цэхавая арганiзацыя. Рамесная вытворчасць значна пераўзыходзiла мануфактурную. Прычым, вот-чынныя мануфактуры ўсё яшчэ значна перабольшвалi колькасць ку-пецкiх. Шырокае выкарыстанне працы прыгонных сялян на вотчын-ных прадпрыемствах складалi моцную канкурэнцыю купецкiм. Таму попыт на рабочую сiлу гарадскiх i местачковых рабочых, у сваёй масе – яўрэяў, быў нiзкiм. Адсюль i суцэльнае панаванне ў беларускiх га-радах яўрэйскiх рамеснiкаў, саматужнiкаў, купцоў, асоб «вольных» i iншых прафесiй, што давала шанец яўрэям выжыць

Новае ў аблiччы беларускiх гарадоў выявiлася таксама ў тым, што сю­ды ўзмацнiўся прыток рускага чыноўнiцтва, дваранства, адстаўнога афiцэрства, праваслаўнага святарства, зацiкаўленых ва ўзбагачэннi.

Адным з галоўных напрамкаў дзяржаўнай палітыкі на Беларусі з’яў­ля­ла­ся ўсталяванне дзейснай падатковай сістэмы. У ліку новых падаткаў уводзіліся падушны і земскі зборы. Рэкруцкая павіннасць за-ключалася ў адпраўцы на пажыццёвую вайсковую службу здольных да яе маладых людзей. У адрозненне ад вялiкарускага насельнiцтва, мясцовыя сяляне, рамеснiкi i купцы плацiлi падаткi не папяровымi грашыма, а срэб­ра­най манетай, што больш узбагачала царскую казну.

Такім чынам, палітыка царскага ўрада на беларускіх землях скі-роўвалася на ін­тэг­ра­цыю іх патэнцыялу ў агульнарасійскае эканаміч-нае, грамадскае, духоўнае і культурнае жыццё, вядома ж, найперш, у інтарэсах па­ну­ю­ча­га праваслаўна-дваранскага класу.

2. Напрыканцы ХVІІІ – пачатку ХІХ стагоддзя ўвага міжнароднай су­по­ль­нас­ці была прыцягнута не толькі да падзелаў РП, але і да ім-клі­ва­га росту магутнасці Францыі на чале з Напалеонам Банапартам. Зас­на­ва­ль­нік новай імператарскай дынастыі і таленавіты ваеначальнiк На­па­ле­он І здолеў падпарадкаваць сабе ўсю Заходнюю Еўропу, за вык­лю­чэн­нем Англii. Паводле Тыльзіцкага міру (1807) Францыя ў аб­мен на ўдзел Расіі ў блакадзе англічан перадала ёй Беласточчыну.

З польскіх зямель, адваяваных у Прусiі, па загаду Напалеона было ство­ра­на падпарадкаванае яму Варшаўскае герцагства на чале з сак-сон­с­кім каралём Фрыдрыхам Аўгустам. Пасля вызвалення польскіх зя­мель з-пад аўстрыйскай акупацыі тэрыторыя герцагства ўзрасла са 103 да 155 тыс. км², насельніцтва – з 2, 6 да 4, 3 млн чал., а само яно перат­ва­ры­ла­ся ў плацдарм для падрыхтоўкi нападу на Расiю. На гэты шлях Напалеона штурхала польская шляхта, спадзеючыся на аднаў-лен­не РП. У складзе французскай армii палякi сфармiравалi цэлы кор-пус (60–70 тыс. чал.) на чале з генералам Ю. Панятоўскiм. Ваяўнічыя нас­т­роi шляхты Герцагства Варшаўскага падзялялі Пацы, Радзiвiлы, Са­пе­гі, якія пражывалі на Беларусі.

Са свайго боку Аляксандр І быў прыхільнікам дыпламатычнага шля­ху вырашэння ўсіх спрэчных пытанняў. Але сумесныя расiйска-фран­цуз­с­к­iя перагаворы не здолелi прадухiлiць наспелага ваеннага су-тык­нен­ня. Напалеон здолеў сканцэнтраваць на мяжы з Расіяй 600-ты-сяч­нае войска, у якое, акрамя французаў, мабілізаваў салдат з завая-ных ім краін. 10 чэрвеня 1812 г. Францыя аб’явiла вайну Расii, 12 чэр-ве­ня яе армiя ў колькасцi 300 тыс. чал. фарсiравала Неман у раёне Коў­на. Ужо 16 чэрвеня ёю без бою была захоплена Вiльня, праз 10 дзён – Мiнск. Напрамкi магчымага наступлення заваёўнікаў прыкры-вал­i­ся трыма рускiмi армiямi. У іх ліку I армiя (120 тыс. чал.) на чале з генералам Барклаем дэ Толi, якая размяшчалася ў Літве; II армiя (ка-ля 50 тыс. чал.) на чале з генералам Баграцiёнам – на Беларусі; ІІІ ар-мiя (44 тыс. чал.) на чале з генералам Тармасавым – на Валыні.

Звычайна Напалеон iмкнуўся разбiць варожыя сiлы ў адной або ў некалькiх бiтвах, а затым прад’яўляў праціўніку свае ўмовы міру. У выпадку з Расіяй гэтая добра апрабаваная тактыка сябе не апраўдала, бо рускія арміі адступалі ўглыб краіны. На тэрыторыi Беларусі моц-ныя ар­’­ер­гар­д­ныя баi адбылiся пад Клясцiцамi, Мiрам, Салтанаўкай. 4-5 жнiўня пад Смаленскам Напалеон выйграў першую буйную бiтву, але вой­с­кі рускiх яшчэ ўяўлялі грозную сілу. Іх баявы дух узрос, калі галоўнакамандуючым быў прызначаны генерал М. I. Кутузаў.

26 жнiўня 1812 г. пад Барадзіно адбылася генеральная бітва з удзе­лам 134 тыс. французскіх і 155 тыс. рускiх салдат і афіцэраў. Або-два бакі панеслі велізарныя страты, адпаведна, каля 50 тыс. забiтых i па­ра­не­ных французаў і 46 тыс. рускiх. Гэта была першая бiтва, у якой Напалеон не перамог, але наступальная ініцыятыва заставалася за ім. Ра­да рускага камандавання, якая адбылася ў с. Філі, прыняла нялёг­кае рашэнне ў мэтах захавання арміі адступіць і аддаць ворагу ста­ра­жыт­ную сталіцу без бою. 2 верасня пачалася французская акупацыя спа­ле­най і амаль пазбаўленай жыхароў Масквы.

На акупіраванай тэрыторыі Беларусі французы ў кантакце з мяс-цо­вай шляхтай паспрабавалі ўсталяваць пэўныя ўладныя структуры. Яш­чэ ў чэрвені, жыхары Вільні сустракалi Напалеона як вызвалiцеля. За яго абяцанне аднавiць ВКЛ шляхта абавязалася сфармiраваць 100-ты­сяч­нае войска, а таксама забяспечваць французаў прадуктамі i фу-ра­жом. 1 лiпеня быў абвешчаны загад аб стварэннi у Вільні Часовага ўра­да ВКЛ з падуладнымі яму Вiленскай, Гродзенскай і Мiнcкай гу-бернямі, а таксама Беластоцкай вобласцi. Неўзабаве тут адбыўся адмi-нiстрацыйны падзел паводле французскага ўзору.

Функцыi палiтычнага кiраўнiка ўрада ўскладалiся на iмперскага камiсара Бiньёна. Ваенная ўлада (а са жнiўня – старшынства ў Часо-вым урадзе) ускладалася на генерал-губернатара Лiтвы Гагендорпа.

У лiпенi вайсковая камiсiя Часовага ўрада на чале з А. Сапегам прыс­туп­i­лася да стварэння мясцовых узброеных сiл. Пяхота фармiра-валася з рэкрутаў, а шляхта забяспеч­ва­ла iх адзеннем i запасам пра-дуктаў. З цягам часу ў войску ВКЛ бы­ло сабрана каля 15 тыс. пяхоты і вершнікаў. У склад войска ўвайшоў лёгкі кавалерыйскі полк са шля-хецкай i студэнцкай моладзi, арты­ле­рый­с­кая батарэя, эскадрон бела-рускiх татар. Князь Д. Радзiвiл за свой кошт сфарміраваў полк уланаў у 3 тыс. чалавек. Ён жа быў прызначаны шэфам жандараў. У мэтах аховы парадку ў Магі­лё­ве быў створаны атрад стражы з 400 чал.

Галоўнай задачай акупацыйных (ваенных i грамадзянскiх улад) бы­ло харчовае i фуражнае забеспячэнне напалеонаўскай арміі. З цягам ча­су рэалiзацыя яе набыла гвалтоўныя рабаўнiцкiя формы. У вынiку шматлiкае гарадское насельнiцтва (Вiльнi, Вiцебска) сутыкнулася з голадам. У адказ на злоўжыванні французскiх фуражыраў сяляне сталі брац­ца за зброю. Асаблiвай актыўнасцю вызначылiся жыхары в. Тра-сцян­кі Iгуменскага пав., якiя стварылi партызанскi атрад i ваявалi суп­раць ворага, а таксама супраць шляхты, якая яму дапамагала. Такiя ж партызанскiя атрады былi створаны сялянамi вёсак Стараселле, Ма-жа­ны, Ясмоны Барысаўскага і Жарцы Полацкага паветаў.

Узяўшы Маскву, Напалеон не дачакаўся прапаноў аб мiры. У той час, як яго армiя галадала і разам з дысцыплінай губляла кіраванне, рускае войска ў Таруцiна папаўнялася жывой сілай, боезапасам і пра-дуктамi. Руская армія не дапусцiла французскага пранiкнення ў паў-днёвыя раёны краіны, прымушаючы акупантаў адступаць па імі ж раз-бура­най смаленскай дарозе ва ўмовах лютага марозу i голаду. Асобыя час­ці і групы вайскоўцаў падвяргаліся нападам казацкіх фарміраван-няў і партызанскіх атрадаў. Склады харчавання ў Смаленску былі раз-ра­ба­ва­ны першымі салдатамі, якія дасягнулі горада. Правіянт і фураж, на­за­па­ша­ныя акупантамі і іх наймітамі ў Мінску і Віцебску, былі за-хоп­ле­ны войскамі Вітгенштэйна і Чычагава.

Спроба рускiх палкаводцаў акружыць рэшткi французаў у раене Мiнска i Барысава поўнасцю не ўдалася, але 14-16 лiстапада пры пе-рап­ра­ве праз Бярэзiну французаў спасцігла сапраўдная катастрофа: да 30 тыс. чалавек тут знайшлі сабе магілу. 23 лiстапада ў Смаргонi На­па­ле­он пакінуў войскі і з’ехаў у Парыж.

Пасля Маладзечна супрацiўленне французаў амаль перапынiлася. Бе­ла­рус­кае войска неахвотна замагалася на баку Напалеона. Іх спроба спы­ніць рускіх пад Слонiмам і Вільняй скончыліся вялікімі для сябе люд­с­кі­мі стратамі. Рэшткi ацалелай беларускай пяхоты адыйшлi разам з Ю. Панятоўскiм у Польшчу i Прусiю.

Такім чынам, «Вялікая Французская армія» перастала існаваць. Рус­кія войскі страцілі каля 200 тыс. салдат. На Беларусі ах­вя­ра­мі вай-ны стаў кожны чацвёрты жыхар, асабліва гараджане, ко­ль­касць якіх з-за голаду і хвароб зменшылася ўдвая-утрая. Нягледзя­чы на страты і разбурэнні, царскі ўрад не змян­шаў цяжар павіннасцей з сялян. Разлік сялян на скасаванне прыгону пасля вай­ны не спраўдзіўся.

У пачатку 1813 г. руская армія перайшла дзяржаўную мяжу і ру-шы­ла на Францыю. Напалеон спраба­ваў узяць рэванш за няўдалую рускую кампанію, але быў канчаткова разбіты пад Ватэрлоа.

1 кастрычніка 1814 г. у Вене адкрыўся кангрэс еўрапейскіх ма-нархаў, каб вызначыць пасляваенныя граніцы на карысць саюзнікаў – пера­мож­цаў напалеонаўскай Францыі. Так, паводле падпісанага 9 чэр-ве­ня 1815 г. «Заключнага акту», Герцагства Варшаўскае пераходзіла да Расii. Хоць Аляксандр I абвяшчаў сябе «каралем польскім», палякі на­бы­ва­лі так званую «канстытуцыйную хартыю» і разам з ёй істотную аў­та­но­мію. Кіраванне Царствам По­ль­с­кім здзяйсняў Адміністрацый-ны савет на чале з братам імперата­ра Канстанцінам.

Такім чынам, з разгромам войск Напалеона другая пасля паў-стання Т. Касцюшкі спроба палякаў аднавіць сваю дзяржаўнасць па-цярпела няўдачу. Нягледзячы спрыяль­ныя для польскай шляхты ўмо-вы далейшага ўнутрыпалітычнага існа­ван­ня Польшчы, ідэя аднаўлен-ня незалежнай, у межах 1772 г. РП заставалася непарушнай

3. Падзеі, звязаныя з войнамі Напалеона і ўдзел у іх шляхты, на­да­лі значны імпульс грамадска-палітычнаму жыццю ў заходняй ус­к­ра­і­не Расійскай імперыі. Адным з цэнтраў яго заставалася Вільня. Няў­да­лыя спадзяванні мясцовага насельніцтва на адраджэнне ВКЛ і РП не зні­зі­лі яго антырасійскіх настрояў. Студэнцтва ўніверсітэта стварала спры­я­ль­нае асяроддзе для фарміравання нацыянальнай свя­до­мас­ці, вольна-любівых ідэй. Так, члены «Таварыства шубраўцаў» (гультаёў) ставілі на мэце з дапамогай сатыры змагацца за высокамаральнага чалавека. Таму ж служыла іх газета «Ведамасцi брукавыя».

1 кастрычніка 1817 г. было створана «Таварыства сяброў ка­рыс­най забавы», якое крыху пазней пры ўдзеле Я. Чачота і Т. Зана было рэарганізава­на ў «Таварыства філаматаў» (тых, хто імкнецца да ве-даў). Усе ўдзельнікі імкнуліся шляхам адукацыi пры­нес­ці карысць Ай-чыне, якой лічылі РП. Філаматы вывучалі працы ас­вет­ні­каў, гісторыю і духоўную культуру роднага краю. Яны пісалі тво­ры па навуковых праблемах, літаратурныя сачыненні, вялі дыскусіі аб прачытаных кні-гах. Пад уплывам прафесара ўніверсітэта І. Лялеве­ля члены таварыс-тва захапіліся грамадска-палітычнай тэматыкай. Да іх далучыліся будучыя змагары за незалежную РП І. Дамейка, М. Ру­ке­віч і інш.

У 1820 г. па ініцыятыве найбольш актыўных філаматаў – А. Мiц-кевiча, Я. Чачота і Т. Зана было створана так званае «Таварыства пра-мянiстых», у якое ўвайшло 168 чал. Паводле статуту, яно мусіла кла-па­ціц­ца аб павышэнні маральнага і інтэлектуальнага ўзроўню студэн-таў. Увага да яго з боку гарадской моладзі ўзрасла да такой ступе­ні, што будынак універсітэта стаў для «прамяністых» цесным. І прамяніс-тыя, і іх прыхільнікі карысталіся дасягненнямі народнай ку­ль­ту­ры, па-пулярызавалі гістарычнае мінулае і г. д. Такім чынам, іх дзей­насць выйшла далёка за межы ўніверсітэта, што паслужыла фар­ма­ль­най пад-ставай для яе перапынення кіраўніцтвам універсітэта.

Але кіруючае ядро «філаматаў» і «прамянiстых» утварыла новую, на гэта раз тайную суполку – «Таварыства фiларэтаў» (аматараў даб-радзейнасцi) пад старшынствам Т. Зана, якое дзейнічала ва ўніверсі-тэце з 1820 па 1823 гг. Філарэты выказвалі прыхільнасць ідэі адра-джэння РП. На гэтай аснове будавалася ўся іх навукова-асветніцкая праца, пра­па­ган­да і агітацыя. У мэтах канспiрацыi таварыства падзя-лялася на пяць cекцый, якiя ў сваю складаліся з гурткоў. Кола філарэ-таў пашыра­ла­ся за кошт новых членаў, прычым, не толькі студэнтаў, а інтэліген­таў, прагрэсіўнай шляхты і інш. Усяго арганізацыя налічвала 200-300 чал. Такія ж таварыствы ўзніклі ў асяроддзі навучэнцаў Ві-цебска, По­лац­ка і Беластока.

Яшчэ ў 1822 г. Аляксандр I выдаў указ аб забароне тайных арга-нізацый на тэрыторыі Царства Польскага і заходніх губерняў. У чэр-вені 1823 г. пад кіраўніцтвам сенатара М. Навасільцава была створа-на следчая камісія ў Віленскай навучальнай акрузе. У 1823 г. паліцыя Вільні выявіла дзейнасць тайнай арганізацыі і ў выніку працяглага, больш чым год, следства пад суд трапіла 108 чал., з якіх 20 былі пры-гавораны да турэмнага зняволення з далейшай ссылкай (Т. Зан, А. Су-зін, Я. Чачот) і высылкі ўглыб Расіі (А. Міцкевіч).

Нягледзячы на пэўную нацыянальна-патрыятычную скіраванасць ві­лен­с­кіх таварыстаў, іх дзейнасць уяўляла сабой частку агульнарасій-ска­га руху, скіраванага супраць неабмежаванага самаўладдзя і пры-гнёту народу. Так, у асяроддзi рускай элiты, якой з’яўлялася дваранст- ва, узнiк моцны рух за рэфармаванне дзяржаўнага ладу i грамадскага жыц­ця. У далейшым яго ўдзельнiкi увайшлi у гiсторыю пад назвай «дзекабрыстаў». На пачатку 1820-х гг. у краiне склалiся два буйней-шыя тайныя таварыствы – Паўночнае ў Пецярбургу на чале з М. Му-раў­ё­вым i Паўднёвае – у Тульчыне (Украiна) на чале з П. Пестэлем. Раз­мяш­чэн­не на тэрыторыi Беларусi расiйскiх узброеных сiл (Лiтоўскi кор­пус) спрыяла ўзнiкненню афiцэрскiх тайных суполак, звязаных з Паў­ноч­ным або Паўднёвым таварыствамi. На Беларусi у розны час жылi i дзейнiчалi М. Мураўёў, М. Лунiн, Я. Абаленскi i iнш.

Каб прыцягнуць польскую шляхту да сумеснай барацьбы, П. Пес-тэль згаджаўся на перадачу РП Вiленскай, Гродзенскай, часткi Мiн-скай губерняў. У рас­п­ра­ца­ва­най ім «Русской правде» было запісана, што беларусы не мо­гуць быць самастойнымі і з-за слабасці сваёй ніко-лі не змогуць ства­рыць асобнай дзяржавы.

М. Мураўёў у сваёй «Канстытуцыi» прадугледжваў федэратыўны лад Расii у складзе асобных тэрыторый па ўзору ЗША. Лiтоўска-бела-рускiя землi планавалася ўключыць у дзве дзяржавы: Заходнюю (са сталiцай у Вiльні) i Дняпроўскую (са сталiцай у Смаленску).

Члены Паўднёвага таварыства С. Мураўёў-Апостал, М. Бястужаў-Румiн i iншыя, якiя служылi у Бабруйску, распрацавалi план дзяржаў-на­га перавароту. Пачатак яго звязваўся з арыштам Аляксандра I, яго бра­та Мiкалая i усёй свiты ў час меўшага адбыцца наведвання імі ба-бруй­с­кай крэпасцi. Але «Бабруйскi план» не знайшоў падтрымкi у змоўшчыкаў і царская інспекцыя бабруй­с­кай крэпасці 13 верасня 1823 г. прайшла без эксцэсаў.

Свае планы адносна расійскага самаўладдзя будавала і польская шлях­та. Так, у 1820-х гадах у Царстве Польскім група афiцэраў ства-ры­ла так званае «Патрыятычнае таварыства», якое мела свой Статут, Цэнтральны камiтэт, а таксама 7 правiнцыяльных аддзелаў, у тым лiку Лiтоўскi з цэнтрам у Вiльнi. Асноўнай мэтай усёй арганiзацыi з’яўля-лася адраджэнне РП у межах 1772 г. У Лiтоўскi правiнцыяльны камi-тэт уваходзiлi К. Радзiвiл, генерал Вайнiловiч, граф Солтан і інш. Чле-ны таварыства шукалі прыхільнікаў у Лiтоўскiм корпу­се, стваралi ар-сенал зброi у Вiльнi, але з-за правалаў у Варшаве былі вы­му­ша­ны пе-рапыніць сваю дзейнасць. Пасля разгрому паўстання на Се­нац­кай пло-шчы 14 снежня 1825 г. следству стала вядома аб кантак­тах дзекабрыс- таў і асобныя члены Патрыятычнага таварыства бы­лі асуджаны.

У 1821-1826 гг. у Беластоцкай i Свiслацкай гiмназiях дзейнiчала тай­нае таварыства культурна-асветніцкага накірунку «Заране» у ліку 50 чал. на чале з Ф. Ляховiчам. Яны ставілі на мэце ўдасканаленне сва­іх характараў, фарміраванне грамадскіх густаў, захаванне польскай мовы, што, на іх думку, магло паспрыяць адраджэнню РП. Каб абу-джаць патрыятычныя пачуцці, заране насілі прозвіш­чы славутых суайчыннікаў (Б. Харобрага, С. Бато­рыя, Ю. Панятоўскага).

У 1825 г. Ф. Ляховіч даведаўся аб існаванні ў Беластоку «Тавары-ства ваенных сяброў» і прыняў рашэнне наладзіць з ім сувязі. Гэтае тава­рыс­т­ва ў складзе 45 чал. узнікла па iнiцыятыве былога фiламата М. Рукевiча і афіцэраў асобага Лiтоўскага корпуса капiтана К. Iгель-стро­ма і паручыка А. Вягелiна. Да восені 1825 г. беластоцкія «Заране» дзейнічалі сумесна з імі, а затым самастойна.

Адгалоскi паўстання сталічных дзекабрыстаў мелі месца на Бела-сточ­чы­не i у Бабруйску. Пасля няўдалай спробы сарваць прысягу Мi-ка­лаю I салдат Лiтоўскага пiянернага батальёна 24 снежня 1825 г. у м. Браньск на Беласточчыне былi пакараны кіраўнікі і шэраговыя члены «Таварыства ваенных сяброў» Рукевiч, Вягелiн, Iгельстром.

Такім чынам, тайныя таварыствы на Беларусі былі знішчаны ўла-да­мі або перасталі існаваць па іншых прычынах. Тыя веды, духоўныя каш­тоў­нас­ці і ідэі, якія прапагандаваліся філаматамі, філарэтамі, зара-на­мі і інш., спрыялі ўмацаванню польскай нацыянальнай свядомасці і пат­ры­я­тыз­му. Наколькі моцнымі былі наступствы дзейнасці тавары-стваў, сведчылі падзеі паўстання ў Польшчы, Літве і Беларусі (1830-1831) пад лозунгам адраджэння РП у межах 1772 г.

4. Феадальнае землеўладанне, якое ўсталявалася на тэрыторыі Бе-ла­ру­сі яшчэ ў часы ВКЛ і ахоплівала амаль 75% ад усіх зямель, набы-ло далейшае развіццё ў Расійскай імперыі. Па занятасці насельніцтва і аб’ёму прадукцыі сельская гаспадарка адыгрывала вядучую ролю ў эка­но­мі­цы. Асноўнымі пастаўшчыкамі хле­ба на ўнутраны і знешні рынак з’яўляліся памешчыкі. Га­лоў­ную вытворчую сілу складалі пры-гонныя, колькасць якіх у 1795 г. дасягала 84,4 % усіх сялян. Пры гэ-тым у заходніх губернях больш актыў­на выкарыстоўвалася праца па-рабкаў. У 1840-1850-х гг. у фальвар­ках і маёнтках сталі ўкараняцца новыя метады апрацоўкі глебы, вы­ка­рыс­тоў­вац­ца першыя сельскагас-падарчыя машыны. Са збожжавых культур большае распаўсюджанне мела азімае жыта, яравыя ячмень і авёс. З кожнага пасеянага зерня збіралася 3 або 3, 5. У канцы ХІХ да традыцыйных тэхнічных культур – ільну і канопляў далучылася бульба. Вытворчасць збожжа набывала таварны харак­тар. Да канца XVIII ст. буйныя гаспадаркі пастаўлялі на рынак каля 75 % жыта, 45-55 % – ячменю, аўса, гароху, бульбы. У сярэдзіне ХІХ ст. пасевы цукровых буракоў узраслі да 2 400 дзеся-цін, а ўраджайнасць узрасла ў 6 разоў.

Жывёлагадоўля таксама з’яўлялася важнай галіной сельскай гас-па­дар­кі. Акрамя мяса-малочнай жывёлагадоўлі, у Мін­с­кай і Гродзен-скай губ. пашырылася развядзенне мерыносавых аве­чак у мэтах вы-творчасці і нарыхтоўкі танкаруннай воўны для сукон­ных мануфактур. Для ўласных патрэб сяляне разводзілі лён, каноплі, тытунь, буракі і інш. Ураджай збожжавых (сам–2-3) быў горшым, чым у панскай гас-падарцы. Акрамя таго, невялікія памеры зямельных надзе­лаў (12-15 дзес. – у заходніх паветах Беларусі, і нават 8-12 – у астат­ніх) пры ад-сталай тэхніцы і тэхналогіі землеапрацоўкі і іншыя фак­та­ры не маглі задаволіць патрэбы вясковых працаўнікоў у хлебе. Не­вы­пад­ко­ва, у другой палове ХІХ ст. найважнейшым харчовым прадук­там сялянскай сям’і зрабілася бульба.

Каб знайсці сродкі на падтрыманне жыццядзейнасці сям’і і вы-пла­ту падаткаў селянін быў вымушаны ў вольны ад сельскагаспа-дар­чых работ час займацца хатнімі (ткацтва, ганчарства, бандарства і інш.) і адхожымі промысламі. Будаўнічыя, дарожныя і ін­шыя работы давалі магчымасць сялянам палепшыць стан сваёй гаспадаркі. Паме-шчыкі прагрэсіўных поглядаў не перашкаджалі ім у пошуку дадат-ковага заробку і не душылі іх падаткамі. У выніку хатняе рамяство, адхожыя про­мыс­лы, сувязь з рынкам давала магчымасць асобным ся-лянам за­быц­ца на беднасць. У выніку нават у асяроддзі прыгонных сталі з’яў­ляц­ца заможныя гаспадары, які мелі магчымасць браць у арэн­ду памешчыцкую або дзяржаўную зямлю, і нават выкарыстоў-ваць наёмную працу сваіх аднавяскоўцаў. Але ў цэлым па прычыне поў­най залежнасці селяніна ад памешчыкаў яго ўцягненне ў працэс фар­мі­ра­ван­ня капіталістычных адносін адбываўся значна павольней.

Узрастанне эксплуатацыі працы парабкаў было звязана з інтэнсі-фі­ка­цы­яй працэсу абеззямельвання прыгонных сялян. Па меры ўцяг-нен­ня паноў у рынак, доля сялянскіх зямель у іх маёнтках (фальвар-ках) скарацілася з 2/3 да 1/3 і нават менш, а колькасць агароднікаў, ха­луп­ні­каў і бабылёў, наадварот, стала ўзрастаць.

Гэты працэс стаў няспынным і разбуральным у сувязі з павелічэн- нем памешчыцкай вытворчасці таварнага хлеба, што патрабавала ўк-лю­чэн­ня ў севазварот дадатковых, за кошт сялян, пасяўных плошчаў. Ад­па­вед­на ў паноў узрастала патрэба ў павелічэнні адпрацовачнай па-він­нас­ці, што выклікала перавод аброчных прыгонных у паншчынныя, і неўзабаве, да сярэдзіны ХІХ ст. іх колькасць узрасла з 77 да 97%. Се-лянін павінен быў адпраўляць 6 разоў на тыдзень аднаго з членаў сва-ёй сям’і на панскія палеткі.

Акрамя павіннасцей на карысць сваіх гаспадароў, сяляне былі аба­вя­за­ны выплочваць дзяржаве падушны падатак і земскі збор (5-7 руб. з двара), пастаўляць рэкрутаў (1 з 200 двароў), да­ваць прытулак і харчаванне прысланым на пастой салдатам, перавозіць ваенныя грузы.

Збядненне і разбурэнне сялянскіх гаспадарак вяло да ўзрастання са­цы­я­ль­най напружанасці на вёсцы. Так, з 1800 па 1839 г. адбылося 160 выступленняў сялян Беларусі. Асноўная іх колькасць насіла не- г­вал­тоў­ны характар і адбывалася ў форме падачы скаргаў на сваво­ль­с­т­ва памешчыкаў або адміністрацыі, на цяжар павіннасцей і інш. Бы­лі выпадкі, калі сяляне тысячамі ўцякалі ад сваіх гаспадароў у сусед­нія губерні. Так, у пачатку 1840-х гг. пад уздзеяннем чутак аб магчы­мас­ці пазбавіцца ад прыгону сяляне цэлымі вёскамі рушылі ў напрамку Крыма, Бесарабіі, Каўказа. Каб іх спыніць, спатрэбіліся войскі. У 1847 г. сяля­не Віцебскай губ., паддаўшыся чуткам аб вызваленні ад прыго-ну бу­даў­ні­коў Мікалаеўскай чыгункі, тысячамі рушылі ў раён Пецяр-бурга. У выніку звыш 4 тыс. сялян былі высечаны розгамі, а звыш 100 асуджана ваенна-палявым судом да турэмнага зняволення.

Аб узнікненні ў нетрах феадалізму новых, капіталістычных адно-сін можа лічыц­ца з’яўленне вольнанаёмных рабочых. Але ў Расійскай імперыі выкарыстанне іх працы замянялася прыгоннымі. На Беларусі значны прыбытак панам давала вінакурства. Акрамя бровараў, у маён­т­ках засноўваліся ткацкія, шкляныя і іншыя прадпрыемствы, на якіх вы­ка­рыс­тоў­ва­ла­ся прыгонная праца. З 1796 па 1860 г. на Белару­сі іх колькасць узрасла з 51 да 70, а іх валавая прадукцыя – у 2,1 ра­за.

З выкарыстаннем паравога рухавіка, які замяняе ручную працу машыннай, узнікае новы від прадпрыемства – фабрыка. Іх колькасць павялічылася з 2 да 12, а аб’ём выпушчанай імі прадукцыі – у 5, 6 ра-за. Але ў гэты час на­ём­ная праца толькі спадарожнічала прыгоннай. Да часу купецкая (капіталістычная) мануфактура ці фабрыка, разме-шчаная ў горадзе, пакуль не магла канку­ры­ра­ваць з вотчыннай, якая існавала ў маёнтках паноў-прадпрыма­ль­ні­каў.

У першай палове ХІХ ст. у выніку адмысловай палітыкі царызма ў дачыненні яўрэяў насельніцтва беларускіх гарадоў і мястэчак узрас­ло ў 4 разы і дасягнула 320 тыс. чал. Вялікая колькасць таннай рабо­чай сілы стымулявала павелічэнне колькасці рамесных майстэрань і ма­ну­фак­тур. Ха­рак­тэр­на, што ў гэты час беларускія рамяство і ган-даль пачалі імклі­ва выцясняцца яўрэйскім.

У гарадах з’явіўся штодзённы лавачны гандаль харчовымі пра-дук­та­мі і прамысловымі таварамі, а таксама ўтвараліся штотыднёвыя кір­ма­шы. Прадукты сельскай гаспадаркі, а таксама лес з’яўляліся ас-ноў­ным таварам, які вывозіўся купцамі за межы Беларусі.

Такім чынам, умовы рынку выводзяць на першыя ролi у гаспа-дар­чым жыццi тых, хто меў грошы, але не схаваныя ў куфэрак або скар­бон­ку, а змешчаныя ў банк пад пэўны працэнт прыбытку або ў выт­вор­часць і продаж пэўнай прадукцыі. Уладальнiкi банкаў, як пра-вiла, былыя купцы, крэдытавалі тых, хто гарантаваў вяртанне пазыкі з працэнтамi. У лiку апошніх была частка памешчыкаў, якiя iмкнулiся да пе­раў­т­ва­рэн­ня сваіх натуральных гаспадарак у таварныя. Тыя з іх, якiя патрацiлi грошы на мадэрнiзацыю гаспадаркi, мелi шанец атры-маць пры­бы­так i надалей павялічваць абаротныя сродкі. Такім чынам, узнікаў капiтал (грошы, аблігацыі, акцыі), які не траціўся, а шляхам абарачэн­ня прыносiў прыбытак у тым цi iншым эквiваленце. Больш актыўна капітал дзейнiчаў у галiне прамысловасцi, там, дзе былі прад-прымальнiкi i рынак наёмнай рабочай сiлы, дзе работадаўцаў i работ-нiкаў звяз­ва­ла эканамiчная зацікаўленасць. Гэтая сістэма з’яўлялася больш праг­рэ­сіў­най у параўнанні з феадальна-прыгонніцкай.

Царскі ўрад усведамляў важнасць удасканалення гаспадарчага і са­цы­я­ль­на­га становішча сялян. Так, мiнiстр дзяржаўных маёмасцяў П. Кiсялёў выказаў клопат аб тых беларускіх сялянах, якія належалі каз­не. У вынiку ў 1839 г. выйшла распрацаванае ім «Палажэнне аб кi-ра­ваннi дзяржаўнымi маёнткамi у заходнiх губернях i Беластоцкай во-бласцi», паводле якой стваралася ўстойлівая сістэма кіравання дзяр-жаў­ны­мі сялянамі. Па-другое, у адпаведнасці з «люстрацыяй (апісан­нем) дзяржаўных уладанняў» з 1844 г. сяляне пераводзіліся з паншчы-­ны на аброк, для іх усталёўваўся сярэдні памер зямельнага надзелу і ўчастка лесу, засноўваліся бальніцы і хлебныя склады. Па-трэцяе, аран­да­та­ры не мелі права чыніць суд над дзяржаўнымі сялянамі. Та-кім чынам, становішча апошніх мусіла палепшыцца.

У 1840 г. Камітэт па справах заходніх гу­бер­няў прыступіўся да выпрацоўкі ўмоў рэформы гаспадарчага ўкладу прыгонных сялян, якая прадугледжва­ла ўпарадкаванне памераў сялянскіх надзелаў і аб’ём павіннасцей. На падставе за­ко­на ад 15 красавіка 1844 г. ажыц-цяўленне рэформы пачалося пры ўдзе­ле інвентарных камітэтаў і да 1848 г. абавязковыя нормы (інвен­та­ры) былі ўведзены ва ўсіх паме-шчыцкіх маёнтках Беларусі (за вык­лю­чэн­нем яе ўсходніх губерняў).

У 1855 г. Дзяржаўны Савет пастанавiў, каб памешчык вылучыў на кож­ную рэвiзскую душу па 3,75 дзесяцiны зямлi. Памер паншчыны з цяг­ла­га двара вызначаўся 3 мужчынскiмi i 3 жаночымi днямi на ты-дзень. Усе іншыя адпрацоўкi скасоўвалiся. Тым не менш, новыя правi-лы ўводзiлiся толькi у дзесятай частцы ўсiх памешчыцкіх маёнткаў, ды і то вялікай карысці сялянам не прыносілі. Памешчыкі непрыхіль-на сустрэлі рэформу, яе ажыццяўленне зацягнулася да 1857 г. і фак-тыч­на не закранула асноў феадальнай сістэмы.

5. На месцах частка памешчыкаў пачынала ўсведамляць, што іс-на­ваў­шая прыгонніцка-паншчынная сістэма гаспадарання з’яўляецца за­ган­най. Яны лічылі, што экстэнсіўныя метады гаспадарання (пашы-

рэн­не пасяўных плошчаў, у тым ліку за кошт абшчынных, павелічэнне па­дат­каў і павіннасцей) сітуацыі не палепшаць, што патрэбны іншыя спо­са­бы развіцця эканомікі, найперш, па заходнееўрапейскаму тыпу, ка­лі адбываецца выкарыстанне зацікаўленых у выніках сваёй працы на­ём­ных рабочых, новых агратэхналогіі і машын. У мэтах пошуку і пра­па­ган­ды прагрэсіўных спосабаў гаспадарання асобныя памешчыкі аб­’­яд­на­лі­ся ў Беларускае вольнае эканамічнае таварыства.

Большасць памешчыкаў не мелі іншых спосабаў павысіць даход-насць сваіх гаспадарак, ак­ра­мя ўмацавання падатковага і адпрацовач-нага прыгнёту сваіх прыгон­ных, а таксама скарачэння іх зямельных надзелаў. Невыпадкова, у дру­гой палове 50-х гг. XIX ст. у маёнтках Беларусі было звыш 200 тыс. беззямельных сялян-бабылёў і агародні-каў. Удзельная вага прыгон­ных сялян за палову стагоддзя скарацілася з 84, 8 да 70, 9 % і працяг­ва­ла скарачацца далей. У вынiку падрыва-лася сама феадальна-прыгонніцкая сiстэма.

Да сярэдзіны ХІХ ст. прыкметы крызісу феадальна-прыгонніцкай сіс­тэ­мы выявіліся ў скарачэнні прыросту насельніцтва вёскі, зніжэнні прадукцыйнасці працы, павышэнні сацыяльнай напружанасці на вёс-цы. Не толькі сялянскія, а і памешчыцкiя гаспадаркі, заснаваныя на бясплатнай працы прыгон­ных, вялiкага прыбытку не давалі, траплялі ў залежнасць ад крэды­то­раў і разбураліся.

Такім чынам, феадальна-прыгонніцкія адносіны, якія да гэтага ча­су панавалі ў эканоміцы і сацыяльным жыцці Расійскай імперыі, на­бы­лі прыкметы разлажэння. Разам з тым у іх нетрах сталі з’яўляц-ца парасткі новага, больш прагрэсіўнага капіталістычнага ўкладу, за-сна­ва­на­га на эксплуатацыі працы вольнанаёмных рабочых як у гора-дзе, так і вёсцы, актывізацыі ўнутранага і знешняга рынку, росце та-вар­нас­ці сельскай гаспадаркі. І перадавой грамадскасці, і ўладам бы-ло відавочна, што прыгоннае права ператварылася ў сапраўдны тор-маз на шляху развіцця краіны.

Источник